Donbass en de vrijheid om te schrijven wat je wilt
Met het geluid van een koffieapparaat op de achtergrond begonnen we ons eerste interview met een plaatselijke journalist. Ze werkt in Donbass werkt sinds het begin van het conflict. Na de gebruikelijke inleidende vragen vroegen wij haar de voor de hand liggende vraag over persvrijheid in het rebellengebied: Waarom durf je je gezicht niet op camera te laten zien?
Handboeien
De vertraging van het vliegtuig gaf ons slechts 10 minuten speling om onze trein te halen, vonden vervanging voor de bus die ons naar Donetsk zou brengen. Alles ging maar net goed, maar nu het allerbelangrijkste: de grensovergang. Ondanks alle positieve ervaringen met Rusland het afgelopen jaar, was het stereotype van een Russische beveiligingsambtenaar die “NJET!” zou zeggen toch wel erg in mijn gedachten aanwezig. De sfeer was gespannen, zou dit het moment zijn waarop de vier maanden aan voorbereiden tevergeefs zou blijken? De grenswacht grapte naar zijn collega: “Kijk ze maken zich zorgen! Maak maar wat geluid met je handboeien.” – De grap brak het ijs. Vreemd hoe ontspannen het geluid van handboeien kon zijn bij een Russisch grenspost. Echter, waren we ons niet bewust in hoeveel problemen wij zouden belanden, en net zo erg, wisten we ook niet hoeveel zorgen wij onszelf op dat moment bespaarden.
De Rostov-route
In 2014 zou een groep Amerikaanse en Libanese journalisten aankomen in Donetsk. Ze liepen achter op hun schema, en daardoor hadden maar drie dagen om hun verslag te doen vanuit Donetsk. Een lokale journalist, Helga Green, ontmoette ze. Ze herinnert zich de ontmoeting: “Ze rezen via Oekraïne. Eerst kwamen ze naar Kiev.” En, vertellende over hun naar Donbass: “Ze vertelden mij, dat toen ze hun interesse onthulden van het bezoeken van opstandige gebieden, werden ze ontvangen met diepe afschuw vanuit de kant van de Oekraïense autoriteiten.” De vertraging die veroorzaakt werd door ‘een goede hoeveelheid aan afzettingstape en obstakels’ liet hun maar weinig tijd over. Ze voegt toe: “Dat is waarom de meeste verslaggevers via Rostov komen.”
Russische Dissidente
Het verhaal dat mij het meest verraste was dat van Oxana Chelysheva, een journalist die in ballingschap leeft uit angst om terug te keren naar Rusland, haar vaderland. Daar het niet mogelijk was via Rusland te reizen moest ze de Oekraïne-route nemen. In ieder geval had ik verwacht dat een Russische dissidente doorgang zou worden gegeven naar rebellen gebied door een land dat zo worstelt met ‘Russische agressie’, toch schrijft ze ironisch: ‘Terwijl ik in Donetsk had kunnen zijn, reisden alle westerse journalisten via de Russische Federatie.”
Route via Rusland ontvangt afkeer van Westerse journalisten
Zulke verhalen speelden een grote rol bij het kiezen voor de duurdere, meer ingewikkelde en langere route via Moskou, Rostov en tenslotte Donetsk.* Maar de route via de Russische steppe wordt ontvangen met veel afkeer van mensen die een sterk wantrouwen koesteren naar Rusland en eveneens enkele westerse journalisten. De eerstgenoemden wezen er nogal fanatiek op dat, door het reizen naar ‘Oekraïens gebied’ via Rusland, dat we de wet overtraden. De bovengenoemde journalisten op hun beurt keken naar de route met een sterk gevoel van wantrouwen: Waarom via Rusland reizen als je ook via Oekraïne kan? Zelfs maanden later zou een grote Nederlandse krant nog steeds schrijven: “In plaats van via Oekraïne naar rebellengebied te reizen, zoals vrijwel alle journalisten doen, kiezen de twee voor de route via Rusland.” (1)
"Elena"
Terug naar het café: een psuedoniem, Elena, en een foto van de achterkant van haar hoofd, dat is alles wat ik over haar kwijt kan. Het is de realiteit van de DNR, ze wou haar gezicht niet laten zien uit angst voor repercussie voor haar familie. Elena is geboren en getogen in Donetsk en werkt daar als journaliste. Ze werkt voor een grote nieuwsorganisatie in Rusland. “In Oekraïne wonen mijn naaste verwanten”, antwoord ze toen ze werd gevraagd waarom ze haar gezicht niet wil laten zien. “Ik ben gewoon bang dat als ik mijn gezicht laat zien en mensen tussen deze reportage zien, dat mijn familie problemen zal krijgen. Ze kunnen worden opgeroepen door de SBU (Oekraïense veiligheidsdienst) en worden verhoord. Ik wil niet dat er problemen zullen zijn voor hun vanwege dat.”
Oekraïne
Er is nog een reden waarom ze liever anoniem blijft, ze is nog steeds een burger van Oekraïne. “Ik zou graag willen reizen naar Oekraïne en niet dat ze mij vasthouden en zeggen, hier, we hebben een artikel bedacht over separatisme en terrorisme en dat ze mij daarna opsluiten.”
Katya
Nog een journalist waarmee we hebben gesproken is Katya Katina. Ze vertelt ons dat ze zich bij de lokale militie wou aansluiten, maar in de plaats van vechten, werd het voormalig model gevraagd verslag te leggen van het conflict. We confronteerden haar er mee dat zij wel haar gezicht liet zien en en andere journalisten niet. Ze geeft aan dat het kan zijn omdat ze familie hebben in Oekraïne. “Als ik interviews heb met soldaten in het Volsrepubliek-leger, heb ik hetzelfde probleem.” Ze legt uit: “Veel van hun hebben ouders, ze hebben familie op het Oekraïens territorium en natuurlijk is het een kwestie van veiligheid.”
Mirotvorjets, de Oekraïense kliksite
“Er zijn veel voorbeelden”, vertelt Elena over journalisten die werken in Donbass maar problemen hebben in Oekraïens gebied. “Er is in Oekraïne een website genaamd ‘Mirotvorjets’, ze publiceren alle informatie over journalisten en hun verwanten met paspoorten, geboortedata. En mensen die daar familie hebben worden gelokt naar Oekraïne zodat ze hem kunnen gevangenzetten door hun familie onder druk te zetten.”
Katina geeft een soortgelijk verhaal toen ze werd gevraagd wat er met deze soldaten of journalisten kan gebeuren als ze hun identiteit laten zien. “Nou, ik denk dat de SBU hun ouders en vrouwen, etc, kunnen pakken. Weet je, ze doen al deze onderzoeken.” Ze geeft een voorbeeld wat er is gebeurd met een soldaat enige tijd geleden: “We weten dat zulke situaties zijn gebeurd, toen een soldaat enige tijd geleden zijn gezicht liet zien en de volgende dag kwamen er mannen van de SBU en namen zelfs zijn familie meer naar de gevangenis. Dus alles kan gebeuren, daarom denken mensen over de veiligheid van hun verwanten.”
Veilig in Donetsk
Tijdens het her beluisteren van het interview met Elena, viel op hoe vaak ze is gevraagd of ze zich veilig voelde in Donetsk. Maar ze gaf iedere keer hetzelfde antwoord: Ze voelt zich veilig om haar werk hier te doen. Ze legt uit dat ze soms wel commentaar krijgt, bijvoorbeeld als ze iets verkeerd heeft begrepen of dat ze iets niet goed op papier heeft gezet. “Maar”, zegt ze, “mij verbieden om iets te schrijven, dat gebeurd niet. Ik ken zulke gevallen ook niet. Misschien dat het met andere journalisten is gebeurd, maar ik persoonlijk heb niet van zulke gevallen gehoord.” Het lijkt erop alsof ons westers vooroordeel over wat er in Donbass zou gebeuren maar langzaam wegebt. “Dus voel je je vrij om je baan te doen?”, vroegen wij, alsof we wouden checken of we niet iets verkeerd hadden begrepen, toch herhaalt Elena zichzelf: “In het algemeen, ja.”
* Nog een reden was dat het onduidelijk is of Oekraïne mij zou arresteren. Zoals de trouwe lezer weet [link], heb ik de Krim bezocht afgelopen zomer als onderdeel van een reis door Rusland. De straf om illegaal ‘Oekraïne haar bezette gebieden’ binnen te gaan kan oplopen tot vijf jaar.
1 – De Volkskrant, 13 mei 2017, “Voor het karretje van de Russen”, Bert Assink and Gerben van den Noorda.
Dit is het derde deel in een reeks verslagen van Stefan Beck over zijn reis met Michel Spekkers naar Donbass begin 2017. De eerdere delen verschenen ook op deze site.
